Η Νοτιοανατολική Ευρώπη, με τη μοναδική γεωγραφία της και τις κλιματικές προκλήσεις που τη διαπερνούν, φέρνει στο προσκήνιο κρίσιμα ζητήματα για τη διαχείριση των υδάτων. Η Σερβία, μια χώρα χωρίς θαλάσσια έξοδο αλλά με το 92% της επικράτειάς της να ανήκει στη λεκάνη απορροής του Δούναβη, αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση. Με την καθοδήγηση των επιστημονικών εταίρων από τη Σχολή Πολιτικών Μηχανικών του Πανεπιστημίου του Βελιγραδίου, αναδεικνύεται ένας αναλυτικός χάρτης της σημερινής κατάστασης: από την παροχή νερού και τις υποδομές μέχρι τη νομοθεσία και τις ερευνητικές πρωτοβουλίες που επιχειρούν να γεφυρώσουν το χάσμα με την υπόλοιπη Ευρώπη.
Το κλίμα της χώρας είναι μέτρια έως έντονα ηπειρωτικό, με μέση ετήσια βροχόπτωση γύρω στα 730 χιλιοστά. Οι υψηλότερες τιμές σημειώνονται μεταξύ Μαΐου και Ιουλίου, ενώ ο Φεβρουάριος είναι ο πιο ξηρός μήνας. Τα επιφανειακά νερά των εσωτερικών ποταμών αποφορτίζονται κατά μέσο όρο με 505 κυβικά μέτρα ανά δευτερόλεπτο, αλλά η ροή παρουσιάζει έντονες διακυμάνσεις κατά τόπους και εποχές. Οι υπόγειοι υδροφορείς είναι ανεπαρκείς και άνισα κατανεμημένοι, γεγονός που καθιστά τη Σερβία εξαρτημένη από τους διεθνείς ποταμούς – τον Δούναβη, τον Τίσα και τον Σάβα – οι οποίοι διατρέχουν κυρίως τα βόρεια της χώρας. Η στρατηγική σημασία των διεθνών αυτών ροών αντικατοπτρίζεται και στην ενεργό συμμετοχή της Σερβίας σε διεθνείς συμβάσεις για τη χρήση και προστασία τους.
Η συνολική εικόνα της προστασίας υδάτων στη χώρα είναι επισφαλής. Μόνο το 60% του πληθυσμού είναι συνδεδεμένο σε δίκτυα αποχέτευσης, ενώ λιγότερο από το 20% των αστικών λυμάτων υφίσταται επεξεργασία πριν την απόρριψή του στο περιβάλλον. Η χρήση απορροφητικών βόθρων που ρυπαίνουν τα υπόγεια νερά είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη, ενώ οι ελλείψεις σε προκατεργασία βιομηχανικών αποβλήτων, η διάχυτη ρύπανση από τη γεωργία και οι παράνομες χωματερές επιτείνουν την υποβάθμιση. Το αποτέλεσμα είναι πως οι περισσότερες επιφανειακές υδατοσυλλογές δεν πληρούν τις απαιτήσεις καλής οικολογικής ή χημικής κατάστασης. Παρ’ όλα αυτά, τα τελευταία χρόνια έχουν αυξηθεί οι δημόσιες επενδύσεις στην κατασκευή αποχετευτικών και βιολογικών μονάδων.
Η κλιματική αλλαγή προσθέτει ένα ακόμη στρώμα αβεβαιότητας στο ήδη περίπλοκο σκηνικό. Προβλέπεται μεγαλύτερη συχνότητα και ένταση υδρολογικών και καιρικών ακραίων φαινομένων, μεγαλύτερες ξηρασίες, πιο έντονες πλημμύρες και μείωση των βροχοπτώσεων στις νότιες και ανατολικές περιοχές. Η ανάγκη για ανθεκτικότητα στο σύστημα ύδρευσης και διαχείρισης υδάτων είναι πλέον αδιαπραγμάτευτη.
Σήμερα, το 87% του πληθυσμού έχει πρόσβαση σε δημόσια ύδρευση, ενώ το υπόλοιπο – κυρίως στις αγροτικές περιοχές – εξαρτάται από τοπικές πηγές. Τα δύο τρίτα του πόσιμου νερού προέρχονται από υπόγειες υδροφορίες, ωστόσο οι παλιές υποδομές και η χαμηλή συντήρηση προκαλούν σημαντικές απώλειες, που ξεπερνούν το 40%. Σε πολλές περιοχές απαιτούνται προηγμένες τεχνολογίες καθαρισμού λόγω χαμηλής ποιότητας φυσικών υδάτων. Οι τιμολογήσεις νερού απέχουν πολύ από την πλήρη ανάκτηση κόστους. Η βιομηχανική χρήση νερού μειώθηκε δραστικά από το 1990 έως το 2015, αλλά έκτοτε παρατηρείται μια σταδιακή ανάκαμψη. Αντίθετα, η άρδευση είναι ανεπαρκώς αναπτυγμένη, κυρίως εξαιτίας των σχετικά ευνοϊκών φυσικών συνθηκών. Η υδροηλεκτρική ενέργεια καλύπτει περίπου το 25% της συνολικής παραγωγής ηλεκτρισμού της χώρας, αν και τα πρόσφατα έργα μικρών υδροηλεκτρικών έχουν προκαλέσει αντιδράσεις, εξαιτίας των περιβαλλοντικών επιπτώσεων.
Η νομοθετική και θεσμική προσέγγιση της Σερβίας επηρεάζεται έντονα από τη διαδικασία ένταξής της στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η εναρμόνιση με την ευρωπαϊκή νομοθεσία στον τομέα των υδάτων και των αποβλήτων προχωρά, αλλά με αργούς ρυθμούς. Αναμένονται πλήρεις ευθυγραμμίσεις τα επόμενα χρόνια. Η κυβέρνηση προωθεί βραχυπρόθεσμα σχέδια για την κυκλική οικονομία, ενώ από το 2017 βρίσκεται σε εξέλιξη η κατάρτιση Εθνικής Στρατηγικής Έρευνας και Καινοτομίας για την Έξυπνη Εξειδίκευση (RIS3), με συντονισμό του Υπουργείου Παιδείας και Τεχνολογικής Ανάπτυξης. Οι εθνικοί φορείς όπως το National Science Fund και το Innovation Fund προκηρύσσουν δράσεις, κάποιες εκ των οποίων σχετίζονται με την κυκλική διαχείριση υδάτων, όμως η εφαρμογή παραμένει αργή, λόγω ελλιπούς γνώσης, περιορισμένων κινήτρων και θεσμικών εμποδίων.
Παρά τις δυσκολίες, η επιστημονική κοινότητα είναι ιδιαίτερα ενεργή. Το Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών του Πανεπιστημίου του Βελιγραδίου συμμετέχει σε πληθώρα εθνικών και ευρωπαϊκών έργων, αναδεικνύοντας την ερευνητική διάσταση του κυκλικού νερού. Στο πρόγραμμα CIRC-BOOST (Horizon Europe) εστιάζει στην εφαρμογή κυκλικών λύσεων στον κλάδο των κατασκευών. Το EuPolis (Horizon 2020) προσεγγίζει τις αστικές υδατικές προκλήσεις μέσα από ένα διεπιστημονικό πρίσμα που ενώνει μηχανική, κοινωνιολογία, οικονομία και ιατρική. Το WATERGY (Erasmus Mundus) αναπτύσσει νέα προγράμματα σπουδών πάνω στην αλληλεπίδραση νερού και ενέργειας, ευθυγραμμισμένα με την Πράσινη Συμφωνία της ΕΕ. Το έργο 0-Waste-Water, χρηματοδοτούμενο από το Serbian Science Fund, χρησιμοποιεί απόβλητα υλικά για την κατασκευή πορώδους αστικού οδοστρώματος, με στόχο τη μείωση πλημμυρών και ρύπανσης. Τέλος, η πρωτοβουλία Citizen Co-creation, με τη στήριξη του Σερβικού Κέντρου Προώθησης της Επιστήμης, ενισχύει τη συμμετοχή των πολιτών στην εφαρμογή των νέων ευρωπαϊκών κατευθύνσεων για διαχείριση λυμάτων με ενεργειακή ουδετερότητα.
Ο δρόμος προς τη βιώσιμη υδατική διαχείριση στη Σερβία είναι απαιτητικός αλλά όχι αδιέξοδος. Απαραίτητη προϋπόθεση είναι η ενίσχυση της επικοινωνίας μεταξύ των διαχειριστών του προβλήματος και των φορέων καινοτομίας, η επιτάχυνση της εφαρμογής, η ενίσχυση του mentoring και η διασύνδεση με την αγορά. Παράλληλα, χρειάζεται υιοθέτηση τιμολογιακής πολιτικής με βάση την αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» και ενίσχυση των θεσμών ώστε να εξασφαλίζεται η ανάκτηση του κόστους. Η υδατική πρόκληση στη Σερβία είναι τεχνική, κοινωνική και θεσμική – κι ακριβώς γι’ αυτό, απαιτεί λύσεις που θα ενσωματώνουν και τα τρία αυτά πεδία.
