Από το πετρελαϊκό εμπάργκο του 1973 μέχρι τον σημερινό «πόλεμο του αερίου», οι υδρογονάνθρακες λειτουργούν ως εργαλείο ισχύος. Τότε οι μοναρχίες του Κόλπου αξιοποίησαν τον έλεγχο της παραγωγής για να επιβάλουν όρους· η Δύση αντέδρασε με στρατηγικά αποθέματα και πολιτικές διαφοροποίησης. Σήμερα, όπως αναφέρει σε εκτενές δημοσίευμά της η Le Monde ο Βλαντιμίρ Πούτιν εφαρμόζει την ίδια λογική στο φυσικό αέριο: ρυθμίζει ροές και χρονισμούς, αξιοποιεί αγωγούς και συμβόλαια, και μετατρέπει την ευρωπαϊκή εξάρτηση σε πολιτική πίεση.
Από το «όπλο πετρέλαιο» του 1973 έως το «όπλο φυσικό αέριο» του 2022, οι υδρογονάνθρακες μετατρέπονται διαρκώς σε μοχλό ισχύος. Το ερώτημα δεν είναι αν χρησιμοποιούνται ως πίεση, αλλά από ποιους, με ποιον τρόπο και με ποια αντίμετρα. Σήμερα, μετά την εισβολή στην Ουκρανία, το παιχνίδι είναι πιο σύνθετο: οι άλλοι έδειξαν τον δρόμο και ο Βλαντιμίρ Πούτιν επιχειρεί να τον επαναχαράξει στα δικά του μέτρα.
Το χρονικό μηδέν αυτής της ιστορίας είναι το 1973. Την 6η Οκτωβρίου, ημέρα του Γιομ Κιπούρ, η Αίγυπτος με τη στήριξη της Συρίας επιτίθεται στο Ισραήλ. Δύο εβδομάδες αργότερα, στις 20 Οκτωβρίου, ο βασιλιάς Φαϊζάλ πατά το «κόκκινο κουμπί»: εμπάργκο πετρελαίου προς ΗΠΑ και Ολλανδία, τις χώρες που θεωρούνται πιο κοντά στο Τελ Αβίβ. Οι αγορές πανικοβάλλονται, οι τιμές διπλασιάζονται και ύστερα τετραπλασιάζονται, ενώ η Ουάσιγκτον ρίχνει στη μάχη τον Χένρι Κίσινγκερ και τη «διπλωματία του λεωφορείου» για να επανεκκινήσουν οι ροές. Η επιστροφή στην κανονικότητα θα έρθει μόλις στις 18 Μαρτίου 1974, πέντε μήνες μετά, όταν το εμπάργκο αίρεται, έχοντας ήδη μετατοπίσει μόνιμα τις ισορροπίες ισχύος υπέρ του ΟΠΕΚ.
Το πείραμα δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία. Όπως θυμίζει ο Ντάνιελ Γιέργκιν, από τη δεκαετία του 1950 ο αραβικός κόσμος οραματιζόταν το πετρέλαιο ως εργαλείο για πολιτικούς στόχους γύρω από το Ισραήλ. Το 1967, στη διάρκεια του Πολέμου των Έξι Ημερών, μια πρώτη απόπειρα εμπάργκο απέτυχε επειδή οι ΗΠΑ και η Βενεζουέλα μπόρεσαν να αυξήσουν παραγωγή και να γεμίσουν τα δεξαμενόπλοια που τότε έκαναν την εμφάνισή τους. Το μάθημα όμως λήφθηκε: ως το 1973, η Σαουδική Αραβία είχε αποκτήσει την κρίσιμη ικανότητα να ρυθμίζει την παραγωγή, επιτρέποντας στον ΟΠΕΚ να διαπραγματεύεται σκληρότερα τιμές και μερίδιο κερδών.
Τα αντίμετρα της Δύσης ήταν θεσμικά και στρατηγικά. Ο Ρίτσαρντ Νίξον εξαγγέλλει το «Project Independence», προάγγελο μιας ενεργειακής αυτάρκειας που θα γίνει εκ νέου επίκαιρη μισό αιώνα αργότερα. Γεννιέται ο Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας για να επιβάλει στρατηγικά αποθέματα και συντονισμό. Στη Γαλλία, ο Πιερ Μεσμέρ παρουσιάζει το 1974 ένα φιλόδοξο πρόγραμμα δεκατριών πυρηνικών αντιδραστήρων και ρυθμό 6–7 ετησίως, επενδύοντας σε μια τεχνολογία που υπόσχεται μακράς πνοής ασφάλεια εφοδιασμού. Έτσι, απέναντι στο «όπλο πετρέλαιο», οι Δυτικοί οικοδομούν θεσμούς και υποδομές ανθεκτικότητας.
Στους επόμενους κύκλους κρίσης, το «όπλο πετρέλαιο» δεν ήταν μονοπώλιο των χωρών παραγωγής. Οι ΗΠΑ και οι σύμμαχοί τους το αντέστρεψαν με κυρώσεις και εμπάργκο εναντίον καθεστώτων που θεωρήθηκαν απειλή για τη σταθερότητα: από την Τεχεράνη του 1979 έως μεταγενέστερους γύρους που συνδέθηκαν με το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν, ενώ οι κυρώσεις επανήλθαν δυναμικά μετά το νέο κύκλο έντασης στη Μέση Ανατολή το 2025. Το μήνυμα ήταν σαφές: οι υδρογονάνθρακες είναι διεθνές νόμισμα επιρροής και τιμωρίας, ανάλογα με τον κάτοχο των βανών.
Το 2022, το «γεωπολιτικό όπλο» αλλάζει καύσιμο. Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία μετατρέπει το φυσικό αέριο σε μοχλό πίεσης άνευ προηγουμένου για την Ευρώπη. Χώρες όπως η Αυστρία και η Λιθουανία εξαρτώνται τότε κατά 80% από ρωσικές ροές, ενώ στη Γερμανία το ρωσικό αέριο καλύπτει πάνω από το μισό της κατανάλωσης, μαζί με ένα τρίτο του πετρελαίου και περίπου το μισό του άνθρακα. Η εξάρτηση αυτή δεν προέκυψε τυχαία· ήταν αποτέλεσμα ενός σχεδίου που ξεκινά ήδη από τα 90s, με τον αγωγό Yamal προς την Κεντρική Ευρώπη, και εντείνεται την επόμενη δεκαετία με τον Nord Stream στη Βαλτική και στη συνέχεια τον TurkStream από τη Μαύρη Θάλασσα. Η Gazprom γίνεται ο κρατικός γίγαντας που τροφοδοτεί, καθησυχάζει και δένει τους πελάτες με μακροχρόνια συμβόλαια.
Εδώ αρχίζει το «τι κάνει ο Πούτιν τώρα». Η στρατηγική του Κρεμλίνου, όπως περιγράφεται, είναι να παρακάμψει την Ουκρανία και να μετατρέψει την Ευρώπη σε όμηρο των θαλάσσιων οδεύσεων της Βαλτικής: ο Nord Stream 2 ολοκληρώνεται το 2021, αλλά δεν πιστοποιείται ποτέ μετά την εισβολή. Στη συνέχεια, η ιστορία σκοτεινιάζει: στις 26 Σεπτεμβρίου 2022, εκρήξεις καταστρέφουν τμήματα των αγωγών Nord Stream. Αρχικά δακτυλοδεικτείται η Μόσχα· κατόπιν έρευνα της Wall Street Journal αποδίδει την εντολή στον Βολοντίμιρ Ζελένσκι, με στόχο να στερηθεί η Ρωσία κρίσιμη διέξοδο και να παραμείνει «ζωντανός» ο αγωγός Brotherhood που διέρχεται από ουκρανικό έδαφος. Ο τελευταίος λειτουργεί ως τις 31 Δεκεμβρίου 2024, οπότε λήγει η εμπορική συμφωνία, έχοντας ήδη υποβαθμιστεί σε μόλις 4% των ρωσικών ροών προς την Ευρώπη. Το σχέδιο του Κρεμλίνου λειτούργησε εν μέρει: η πίεση ήταν ασφυκτική, αλλά δεν γονάτισε τους «27».
Η ευρωπαϊκή απάντηση γράφεται σε χρόνο μηδέν. Στα τέλη του 2022, οι εισαγωγές ρωσικού αερίου μέσω αγωγών πέφτουν από το 40% στο 9% του ευρωπαϊκού ισοζυγίου, καθώς LNG φορτία δένουν στα τέρμιναλ της ΕΕ και νέες αλυσίδες εφοδιασμού ξετυλίγονται. Οι τιμές, που είχαν εκτοξευθεί έως και οκταπλάσια, υποχωρούν μεν, αλλά παραμένουν περίπου διπλάσιες από τα προ του 2021 επίπεδα, δείχνοντας πως η «εργαλειοποίηση» της ενέργειας αφήνει μακρά σκιά στο κόστος. Το κενό που άφησε ο ρωσικός όγκος σπεύδουν να καλύψουν οι αμερικανικές ροές· οι υδρογονάνθρακες γίνονται ξανά εργαλείο πολιτικής—απλώς με άλλη σημαία στην πλώρη.
Σε αυτό το τοπίο, το «τι έκαναν οι άλλοι» λειτουργεί ως οδηγός ανάγνωσης. Οι πετρελαϊκές μοναρχίες του Κόλπου το 1973 απέδειξαν ότι οι εξαγωγές μπορούν να μεταφραστούν σε διπλωματικό βάρος. Η Δύση απάντησε με θεσμούς ασφάλειας, αποθέματα και, στη γαλλική περίπτωση, με πυρηνικό κύμα υποδομών. Αργότερα, οι ίδιοι οι Δυτικοί χρησιμοποίησαν κυρώσεις ως αντίστροφο εργαλείο. Σήμερα, το ρωσικό μοντέλο επαναφέρει το ίδιο δόγμα στο φυσικό αέριο: χτίζεις δίκτυο, αυξάνεις την εξάρτηση, μετατρέπεις τις ροές σε γεωπολιτικό μοχλό. Η διαφορά είναι ότι, αυτή τη φορά, η Ευρώπη είχε εναλλακτικές, έστω ακριβές, και πολιτική αποφασιστικότητα να αποσυνδεθεί, έστω με κόστος.
Το τελευταίο κεφάλαιο δεν έχει γραφτεί. Οι «27» επιχειρούν να αποφύγουν τη μετάβαση από τη μία εξάρτηση στην άλλη, με σημαία την «ενεργειακή κυριαρχία». Η συζήτηση δεν είναι διχοτομική· για πολλούς η απάντηση είναι οι ΑΠΕ, για άλλους ο πυρηνικός στόλος, για αρκετούς και τα δύο μαζί. Όμως, όποια κι αν είναι η μείξη, το συμπέρασμα του μισού αιώνα είναι σταθερό: οι υδρογονάνθρακες, από το Ριάντ του ’73 ως τη Μόσχα του 2022–2025, είναι το επιδραστικότερο νόμισμα στρατηγικής ισχύος. Και όσο το ενεργειακό σύστημα της Ευρώπης θα εξαρτάται από εξαγόμενα μόρια, κάθε μόριο θα μπορεί να γίνεται μοχλός. Το ζητούμενο είναι αν η ήπειρος θα μετατρέψει την κρίση σε ταχύ ρυθμό διαφοροποίησης και εξηλεκτρισμού, ώστε το «όπλο» να αφοπλιστεί όχι με ένα νέο εμπάργκο, αλλά με λιγότερη ανάγκη για αυτό.
Διαβάστε ακόμη
