Τα ελληνικά νησιά βρίσκονται στο επίκεντρο της επόμενης μεγάλης ενεργειακής και θεσμικής πρόκλησης: να γίνουν πρότυπα βιωσιμότητας, αυτονομίας και πράσινης ανάπτυξης. Το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας χαράσσει μια νέα στρατηγική που βασίζεται σε τρεις άξονες — την απλούστευση των διαδικασιών, την ενεργό συμμετοχή των πολιτών και την κατεύθυνση επενδύσεων σε καθαρές τεχνολογίες.

Από το βήμα του Ninth Sustainability Summit for South-East Europe & the Mediterranean του Economist, η Γενική Γραμματέας Ενέργειας και Ορυκτών Πρώτων Υλών Δέσποινα Παληαρούτα παρουσίασε το σχέδιο του ΥΠΕΝ για την επόμενη φάση της πράσινης μετάβασης των νησιών, ενώ οι δήμαρχοι της Τήλου και της Αστυπάλαιας μετέφεραν τις προκλήσεις της πράξης: τη γραφειοκρατία, το θεσμικό κενό και την ανάγκη ουσιαστικής στήριξης των τοπικών κοινωνιών.

Όλοι συμφώνησαν σε ένα κοινό μήνυμα: τα νησιά μπορούν να είναι η πρώτη γραμμή της βιωσιμότητας, αρκεί να αποκτήσουν πρόσβαση σε ευέλικτα εργαλεία, ταχύτερες εγκρίσεις και περισσότερα κίνητρα για συμμετοχική ενέργεια. Η συζήτηση στο πάνελ «Green Islands on the Frontline of Sustainability» ανέδειξε τόσο τις πολιτικές κατευθύνσεις του ΥΠΕΝ όσο και τη φωνή των νησιών που ήδη πρωτοπορούν, ζητώντας «λιγότερη γραφειοκρατία και περισσότερη εμπιστοσύνη».

Παληαρούτα: Νέα ψηφιακή πλατφόρμα φέρνει το ΥΠΕΝ για ταχύτερες άδειες

Ένα από τα πιο αποτελεσματικά εργαλεία της ενεργειακής μετάβασης, σύμφωνα με τη Γενική Γραμματέα Ενέργειας και Ορυκτών Πρώτων Υλών Δέσποινα Παληαρούτα, είναι η ενεργοποίηση ενεργειακών κοινοτήτων, που μετατρέπει τους κατοίκους των νησιών από παρατηρητές σε πρωταγωνιστές. «Όταν οι ίδιοι οι πολίτες γίνονται κοινωνοί της προσπάθειας και παραγωγοί ενέργειας για τα σπίτια και τις κοινότητές τους, τότε βλέπουμε πραγματική αλλαγή και θερμή αποδοχή των έργων», τόνισε, περιγράφοντας τη σημασία της συμμετοχικότητας ως προϋπόθεση επιτυχίας των πολιτικών της πράσινης μετάβασης.

Η ίδια υπογράμμισε ότι για να ευδοκιμήσουν τέτοιες πρωτοβουλίες απαιτούνται ισχυρά φορολογικά και επενδυτικά κίνητρα. «Για να γίνουν αυτές οι επενδύσεις χρειάζονται χρήματα, τα οποία πρέπει να δοθούν στα νησιά αυτά», σημείωσε, εξηγώντας πως η Πολιτεία οφείλει να στηρίξει ενεργά την εγκατάσταση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και υποδομών, είτε μέσω χρηματοδότησης είτε με φοροαπαλλαγές και ευνοϊκά επενδυτικά σχήματα.

Ωστόσο, πέρα από τα οικονομικά εργαλεία, η κ. Παληαρούτα στάθηκε με έμφαση στο χρόνιο πρόβλημα της γραφειοκρατίας, που συχνά καθυστερεί την υλοποίηση έργων ακόμη και όταν υπάρχει χρηματοδότηση. «Δεν μπορούμε να το κρύβουμε, χρειάζεται απλούστευση των διαδικασιών και μείωση της γραφειοκρατίας, ειδικά στη διαδικασία αδειοδότησης», τόνισε, αποκαλύπτοντας πως το Υπουργείο εργάζεται ήδη σε μια ψηφιακή πλατφόρμα που θα ανατρέψει το παραδοσιακό μοντέλο των χρονοβόρων εγκρίσεων. «Αυτή τη στιγμή στο Υπουργείο εργαζόμαστε πάνω σε μια ψηφιακή πλατφόρμα που θα μειώσει τη χαρτούρα και θα επιτρέπει την ταχύτερη και αποτελεσματικότερη έκδοση αδειών παραγωγής, ακόμη και στα πιο απομακρυσμένα μέρη», είπε χαρακτηριστικά, επισημαίνοντας ότι η νέα αυτή ψηφιακή υποδομή θα καταστήσει ευκολότερη τη διείσδυση των ΑΠΕ και τη λειτουργία μικρών έργων καθαρής ενέργειας, δίνοντας νέα ώθηση στα νησιά που επιδιώκουν ενεργειακή αυτονομία.

Η πρωτοβουλία αυτή εντάσσεται σε ένα συνολικό πλάνο δράσης για τη μετάβαση των ελληνικών νησιών σε μια νέα εποχή βιωσιμότητας και αυτονομίας. Όπως ανέφερε, η Ελλάδα είναι μια βαθιά νησιωτική χώρα και για την κυβέρνηση αποτελεί στρατηγική προτεραιότητα η βιώσιμη ανάπτυξη, η ανθεκτικότητα και η ουσιαστική αναβάθμιση της ποιότητας ζωής των κατοίκων. «Δεν αντιμετωπίζουμε τα νησιά αποσπασματικά, αλλά ως οργανικό μέρος μιας εθνικής στρατηγικής που στηρίζει τους νησιωτικούς δήμους, τις τοπικές οικονομίες και τις υποδομές, δημιουργώντας συνθήκες για πράσινη ενεργειακή αυτονομία, οικονομική ανάπτυξη και κοινωνική συνοχή», επισήμανε.

Η Γενική Γραμματέας έκανε γνωστό πως για την περίοδο 2026–2032 έχουν εξασφαλιστεί σημαντικοί ευρωπαϊκοί πόροι ύψους περίπου 8 δισ. ευρώ από τρία ταμεία: το Ταμείο Απανθρακοποίησης των Νησιών (1,8 δισ. ευρώ), το Ταμείο Εκσυγχρονισμού και το Κοινωνικό Κλιματικό Ταμείο. Οι δράσεις που θα υλοποιηθούν περιλαμβάνουν ηλεκτρικές διασυνδέσεις, έργα ανανεώσιμων πηγών ενέργειας με αποθήκευση, υποδομές φόρτισης ηλεκτρικών οχημάτων, μονάδες αφαλάτωσης τροφοδοτούμενες από ΑΠΕ, φράγματα πολλαπλού σκοπού, αλλά και πιο καινοτόμα έργα, όπως τα πλωτά υπεράκτια αιολικά πάρκα και οι υποδομές ηλεκτροδότησης πλοίων στα λιμάνια.

Αναφερόμενη σε παραδείγματα επιτυχημένων νησιών, η κ. Παληαρούτα στάθηκε ιδιαίτερα στην Τήλο, που καλύπτει πάνω από το 80% των ενεργειακών της αναγκών από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και εφαρμόζει την καινοτόμο μέθοδο Zero Waste στη διαχείριση απορριμμάτων. Εξίσου σημαντική χαρακτήρισε την εμπειρία της Αστυπάλαιας, «ενός νησιού έξυπνης και βιώσιμης κινητικότητας», όπου η συνεργασία δημόσιου και ιδιωτικού τομέα μετασχηματίζει σταδιακά τον τρόπο μετακίνησης και κατανάλωσης ενέργειας. Ανέδειξε επίσης τη Χάλκη ως το πρώτο νησί όπου εφαρμόστηκε το μοντέλο της ενεργειακής κοινότητας, «με τους ίδιους τους πολίτες να γίνονται παραγωγοί καθαρής ενέργειας για να καλύψουν τις ανάγκες του τόπου τους», καθώς και τον Άη Στράτη, με το πρώτο αυτόνομο ηλεκτρικό σύστημα που καλύπτει πάνω από το 80% των ενεργειακών αναγκών του από ΑΠΕ, συνδυάζοντας παραγωγή, αποθήκευση και τηλεθέρμανση.

Η ίδια υπενθύμισε ότι η πρόεδρος της Κομισιόν, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, έκανε πρόσφατα ειδική μνεία στη Χάλκη και τον Άη Στράτη, χαρακτηρίζοντάς τα «μοντέλα κλιματικής ουδετερότητας και ενεργειακής αυτονομίας που άνοιξαν τον δρόμο για ένα καθαρότερο μέλλον απαλλαγμένο από ορυκτά καύσιμα». «Η Ελλάδα έχει αποδείξει ότι μπορεί να πρωτοπορεί», υπογράμμισε η κ. Παληαρούτα, σημειώνοντας πως το παράδειγμα των ελληνικών νησιών αναγνωρίζεται πλέον διεθνώς ως καλή πρακτική που συμβάλλει στους στόχους μηδενικών εκπομπών έως το 2050 και ενισχύει τη θέση της χώρας ως κόμβου καθαρής ενέργειας στη Νοτιοανατολική Ευρώπη.

Τέλος, η Γενική Γραμματέας επισήμανε ότι η επιτυχία της πράσινης μετάβασης στα νησιά θα κριθεί από το αν οι πρωτοβουλίες αυτές καταφέρουν να αγγίξουν την καθημερινότητα των πολιτών. «Τα νησιά μας είναι η πρώτη γραμμή της βιωσιμότητας. Εκεί δοκιμάζουμε, εκεί μαθαίνουμε, εκεί χτίζουμε την Ελλάδα του αύριο», δήλωσε με έμφαση, καταλήγοντας πως ο μετασχηματισμός αυτός δεν αφορά μόνο την ενέργεια, αλλά το ίδιο το πρότυπο ζωής και ανάπτυξης του νησιωτικού χώρου.

Κομηνέας (Αστυπάλαια): «Η βιωσιμότητα ξεκινά από τη συμμετοχή των πολιτών»

Από το πιο απομακρυσμένο σημείο του νοτίου Αιγαίου, η Αστυπάλαια έχει καταφέρει να γίνει διεθνές πρότυπο «έξυπνης» νησιωτικής ανάπτυξης — ένα πραγματικό εργαστήριο βιώσιμης κινητικότητας και ενεργειακής μετάβασης. Ο Δήμαρχος Νίκος Κομηνέας εξήγησε πως το μεγαλύτερο επίτευγμα του νησιού δεν είναι οι τεχνολογίες καθαυτές, αλλά η συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας σε κάθε στάδιο του εγχειρήματος. «Κερδίσαμε την εμπιστοσύνη των πολιτών επειδή ήμασταν μαζί τους, και ό,τι κάναμε, το κάναμε μαζί τους», τόνισε, περιγράφοντας μια διαδικασία που ξεκίνησε από τη βάση.

Η αφετηρία, όπως είπε, ήταν ένα οικολογικό συνέδριο που οργανώθηκε στο νησί με θεματικές γύρω από την κυκλική και αλληλέγγυα οικονομία, τις εναλλακτικές μορφές ενέργειας και την ηλεκτροκίνηση. «Κάθε μέρα συγκεντρωνόμασταν όλοι οι κάτοικοι, συζητούσαμε τι ειπώθηκε την προηγούμενη και πώς θα μπορούσε να εφαρμοστεί στην πράξη. Ήταν ένα εργαστήρι διαλόγου και ιδεών με πανεπιστημιακούς, εταιρείες, οικολογικές οργανώσεις και πολίτες». Μέσα από αυτή τη διαδικασία γεννήθηκε το πιλοτικό πρόγραμμα βιώσιμης κινητικότητας της Αστυπάλαιας, μια σύμπραξη του Δήμου, της ελληνικής κυβέρνησης και της Volkswagen, με τη στήριξη της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου.

Το πρόγραμμα προέβλεψε τη γενικευμένη ηλεκτροκίνηση του νησιού: την εισαγωγή ηλεκτρικών οχημάτων με επιδοτήσεις από το Δημόσιο και την εταιρεία, τη δημιουργία αστικής συγκοινωνίας με ηλεκτρικά βανάκια on-demand, μέσω εφαρμογής που λειτουργεί καθημερινά από τις 7 το πρωί έως τις 2 τη νύχτα, καθώς και την ανάπτυξη συστήματος car sharing με ηλεκτρικά αυτοκίνητα, σκούτερ και ποδήλατα. «Η ηλεκτροκίνηση έγινε μέρος της καθημερινότητάς μας», είπε ο δήμαρχος, «όχι ως επιβολή, αλλά ως επιλογή που έκανε τη ζωή των κατοίκων πιο εύκολη και πιο οικονομική».

Πίσω από αυτή τη μετάβαση, ωστόσο, υπήρξε ένας «γραφειοκρατικός Γολγοθάς», όπως παραδέχθηκε. «Ήμασταν από τους πρώτους που επιχειρήσαμε τέτοιες δράσεις και συναντήσαμε θεσμικά εμπόδια — κυρίως λόγω έλλειψης ενεργειακού χώρου, που δεν διατίθεται στα νησιά ώστε να γίνουν και παραγωγοί ηλεκτρικής ενέργειας». Όπως είπε, πρόκειται για θεσμικό πρόβλημα που πρέπει να λυθεί σε κεντρικό επίπεδο, αν η Ελλάδα θέλει να δει τα νησιά της πραγματικά αυτόνομα.

Παρά τις δυσκολίες, η Αστυπάλαια βρίσκεται πλέον ένα βήμα πριν από την ενεργειακή της αυτονόμηση, με την κατασκευή νέου υβριδικού σταθμού παραγωγής ενέργειας που θα συνδυάζει φωτοβολταϊκά και μπαταρίες. «Είμαστε μη διασυνδεδεμένο νησί και θα παραμείνουμε έτσι. Μέσα στο επόμενο έτος θα ολοκληρώσουμε ένα φωτοβολταϊκό ισχύος 3,5 MW με μπαταρίες 10,5 MWh, καλύπτοντας περίπου το 50% των ενεργειακών αναγκών του νησιού στην περίοδο αιχμής», δήλωσε, εξηγώντας ότι το έργο αυτό θα αποτελέσει τη βάση για ένα δεύτερο, συμπληρωματικό, ώστε το νησί να προσεγγίσει πλήρη ενεργειακή αυτονομία.

Ο δήμαρχος έθεσε όμως και ένα ουσιαστικότερο ζήτημα: τη συμμετοχή της κοινωνίας όχι μόνο στην αποδοχή, αλλά και στη διαμόρφωση του οράματος. «Πιστεύω ότι πρέπει πάντα να υπάρχει μέτρο και αναλογία ανάμεσα στο μέγεθος του νησιού και στα έργα που σχεδιάζονται. Μόνο έτσι μπορεί η κοινωνία να αισθανθεί ότι συμμετέχει πραγματικά και ότι τα έργα αυτά γίνονται για εκείνη». Όπως είπε, οι αντιστάσεις των κατοίκων ήταν αρχικά ισχυρές — «ιδιαίτερα από επαγγελματίες όπως ταξιτζήδες ή πρατηριούχους» — αλλά η εικόνα άλλαξε όταν φάνηκαν τα οφέλη. «Ένας ταξιτζής, που στην αρχή ήταν από τους πιο έντονους αντιπάλους μου, ήρθε στο τέλος της πρώτης περιόδου και μου είπε: “Πλήρωνα 100 ευρώ την ημέρα για πετρέλαιο, τώρα πληρώνω 15 ευρώ για να φορτίσω το ηλεκτρικό ταξί μου”», ανέφερε χαρακτηριστικά, δείχνοντας πώς η πράσινη μετάβαση μπορεί να γίνει οικονομικά ελκυστική.

Ο κ. Κομηνέας τόνισε ότι η Αστυπάλαια σκοπεύει να ακολουθήσει και το παράδειγμα της Τήλου στον στόχο Zero Waste, ενισχύοντας την ανακύκλωση και την κομποστοποίηση. «Αν στα επόμενα χρόνια έχουμε τακτοποιήσει την ενέργεια, την κυκλοφορία, τα απορρίμματα, το νερό και τη σωστή λειτουργία των βιολογικών, τότε θα μπορούμε να μιλάμε για ένα πραγματικά βιώσιμο νησί», ανέφερε.

Κλείνοντας, μίλησε με προσωπικό τόνο: «Δεν είμαστε πολιτικοί. Μας οδήγησε το μεράκι και η αγάπη για τον τόπο μας. Δώσαμε κόπο, πείσμα και αγωνία για να πετύχουμε αυτό που βλέπετε σήμερα». Και κατέληξε με μια αναφορά στον Νίκο Καζαντζάκη: «Πολλά πράγματα μπορούν να αλλάξουν, αρκεί να υπάρχει όρεξη και πάθος».

Μαρία Καμμά-Αλειφέρη (Τήλος): Έγιναν βήματα, αλλά μείναμε στάσιμοι και τώρα πρέπει να τρέξουμε

Η Τήλος ήταν το πρώτο νησί της Μεσογείου που πέτυχε ουσιαστική ενεργειακή αυτονομία, αποδεικνύοντας ότι ακόμη και ένα μικρό νησί με περιορισμένους πόρους μπορεί να σταθεί μόνο του ενεργειακά. Όπως υπογράμμισε η Δήμαρχος Μαρία Καμμά-Αλειφέρη, «το μεγαλύτερο πρόβλημα δεν ήταν να πείσουμε τον κόσμο ή να βρούμε την τεχνολογία, αλλά να ξεπεράσουμε τη γραφειοκρατία. Αυτό ήταν το μεγαλύτερο εμπόδιο».

Η έλλειψη θεσμικού πλαισίου αποτέλεσε τον δεύτερο κρίσιμο παράγοντα δυσκολίας. «Δεν υπήρχε τότε κανένα νομικό υπόβαθρο για να σταθεί το έργο. Πήραμε την πρωτοβουλία να το υλοποιήσουμε πρώτοι και μετά το Ελληνικό Κοινοβούλιο αναγκάστηκε να θεσμοθετήσει. Έπρεπε ουσιαστικά να ανοίξουμε δρόμους», ανέφερε χαρακτηριστικά, τονίζοντας πως η εμπειρία της Τήλου λειτούργησε ως «πιλότος» όχι μόνο τεχνολογικά αλλά και θεσμικά για την Ελλάδα.

Το μεγαλύτερο δίδαγμα, σύμφωνα με την ίδια, είναι πως η πραγματική αλλαγή δεν φέρνεται από τα μηχανήματα, αλλά από τις ίδιες τις κοινωνίες. «Η αλλαγή δεν έρχεται μόνο με την τεχνολογία και τα έργα, αλλά από τους ανθρώπους, με την πίστη που έχουν στο κοινό όραμα και στον κοινό στόχο. Αυτό το κατάφερε η Τήλος – και όλοι μπορούν να το καταφέρουν», είπε συγκινημένη, επισημαίνοντας ότι η επιτυχία του εγχειρήματος οφείλεται στο συλλογικό πνεύμα και τη συμμετοχή των κατοίκων.

Η επιτυχία αυτή, πρόσθεσε, δεν περιορίζεται στην ενέργεια. «Μιλάμε και για τα απορρίμματα, για το τεράστιο έργο που έχουμε κάνει εκεί», εξήγησε, αναφερόμενη στη ριζική αλλαγή στη διαχείριση αποβλήτων. Το Zero Waste σύστημα που εφαρμόστηκε στο νησί, το μοναδικό του είδους του παγκοσμίως, έχει μετατρέψει την Τήλο σε νησί χωρίς ταφή απορριμμάτων, με 100% εκτροπή από τους ΧΥΤΑ. «Ήταν δύσκολο να πάρουμε την απόφαση να σταματήσουμε κάτι “νόμιμο”, όπως η ταφή, και να κάνουμε κάτι που δεν είχε δοκιμαστεί πουθενά αλλού. Όμως τολμήσαμε και το πετύχαμε», είπε, προσθέτοντας ότι η άμεση επαφή με την τοπική κοινωνία ήταν καθοριστική.

Οι κάτοικοι, όπως εξήγησε, έγιναν πιο συνειδητοποιημένοι, πιο προσεκτικοί στην κατανάλωση και τη διαχείριση απορριμμάτων, ενώ η νέα νοοτροπία επηρέασε θετικά και τον τουρισμό. «Ο βιώσιμος τουρισμός αναπτύχθηκε θεαματικά. Οι επιχειρηματίες πλέον σχεδιάζουν δράσεις με σεβασμό στο περιβάλλον και στο αποτύπωμα που αφήνουν στον τόπο», είπε, επισημαίνοντας ότι το Zero Waste έγινε στοιχείο ταυτότητας για το νησί.

Η πορεία αυτή, όμως, δεν ήταν χωρίς δυσκολίες. «Η αναντιστοιχία μεταξύ του μόνιμου πληθυσμού και της θερινής ζήτησης ήταν μεγάλη. Ο λίγος κόσμος που μένει στο νησί έπρεπε να στηρίξει ένα έργο που πολλαπλασιάζει τις ανάγκες του το καλοκαίρι. Παρ’ όλα αυτά, αποφασίσαμε να το κάνουμε και είμαστε υπερήφανοι», τόνισε.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει αναγνωρίσει την Τήλο ως «το πρώτο πράσινο νησί της Μεσογείου», απονέμοντάς της τέσσερα ευρωπαϊκά βραβεία. Ο υβριδικός σταθμός της, ο πρώτος στην Ευρώπη, καλύπτει το 80% των ενεργειακών αναγκών του νησιού από ΑΠΕ, ποσοστό που παραμένει μέχρι σήμερα αξεπέραστο για ελληνικά δεδομένα. «Δεν νομίζω ότι υπάρχει άλλο νησί στην Ελλάδα με τέτοια κάλυψη», σημείωσε η Δήμαρχος, χαιρετίζοντας και την πρόοδο του Άη Στράτη, που ακολουθεί τα βήματα της Τήλου.

Η κα Καμμά-Αλειφέρη υποδέχθηκε με ικανοποίηση την εξαγγελία του Υπουργείου Περιβάλλοντος για την επέκταση του μοντέλου “Project Telos” και σε άλλα νησιά, αλλά δεν έκρυψε την ανησυχία της για τις καθυστερήσεις στην ενεργειακή συνέχεια. «Δεν έχουμε προχωρήσει, παρότι ήμασταν το πρώτο πράσινο νησί. Το έργο έχει μείνει στάσιμο – και αυτό πρέπει να αλλάξει», υπογράμμισε, απευθύνοντας κάλεσμα για επιτάχυνση των θεσμικών και τεχνικών διαδικασιών.

Κλείνοντας, αναφέρθηκε με θέρμη στους ανθρώπους της Τήλου και στην ουσία της τοπικής αυτοδιοίκησης. «Οι δήμαρχοι δεν είμαστε πολιτικοί καριέρας. Είμαστε εκεί γιατί αγαπάμε τα νησιά μας και παλεύουμε γι’ αυτά», είπε, ευχαριστώντας τους κατοίκους που επιμένουν να ζουν σε τόπους δύσκολους, αλλά βαθιά αγαπημένους.

Το στοίχημα για το μέλλον, πρόσθεσε, είναι τριπλό: τοπική παραγωγή, επαρκές νερό και πλήρης κυκλική οικονομία. «Τα νησιά μας πρέπει να ξαναβρούν την τοπική παραγωγή τους, γιατί καμία κοινωνία δεν είναι υγιής χωρίς αυτή. Και να εφαρμόσουν την κυκλική οικονομία σε όλα τα επίπεδα – είναι μονόδρομος», κατέληξε.

Η Τήλος, με την πορεία της, απέδειξε ότι η πράσινη μετάβαση δεν είναι υπόθεση μεγάλων πόλεων ή κεφαλαίων, αλλά θέλησης και κοινής πίστης – ότι η αλλαγή, όπως είπε η ίδια, «έρχεται από τις κοινωνίες».

Διαβάστε ακόμη