Ώθηση σε πράσινες επενδύσεις που θα απαντούν σε κλιματικές προκλήσεις ανακουφίζοντας κατά βάση ευάλωτα νοικοκυριά θέλει να δώσει η ΕΕ με το Social Climate Fund (Κοινωνικό Κλιματικό Ταμείο) που προβλέπει τη χρηματοδότηση επενδύσεων και προσωρινής εισοδηματικής στήριξης για την περίοδο 2026–2032. Πόσο έτοιμες είναι όμως οι χώρες της ΕΕ να απορροφήσουν τον «μπαζούκα» των συνολικά 86,7 δισ. ευρώ, συμπεριλαμβανομένης της εθνικής συγχρηματοδότησης που θα κινητοποιήσει το Ταμείο;
Για να παρακολουθηθεί πώς τα κράτη-μέλη μεταφράζουν την ευκαιρία σε πολιτική πράξη, μια συμμαχία οργανώσεων —με κύριους φορείς τη REScoop.eu και το CEE Bankwatch Network (μαζί με άλλες οργανώσεις πολιτικής και της κοινωνίας των πολιτών)— ανέπτυξε ένα εργαλείο παρακολούθησης (Social Climate Plans Tracker). Το εργαλείο λειτουργεί ως «one-stop shop»: συγκρίνει και «βαθμολογεί» τα εθνικά Σχέδια Κοινωνικού Κλίματος (NSCPs) με βάση ένα σύνολο κριτηρίων που καλύπτουν την ποιότητα και τη διαφάνεια της δημόσιας διαβούλευσης, την ορθότητα και στόχευση των δικαιούχων, την ποιότητα των μέτρων και επενδύσεων και τη συνοχή τους με άλλες πολιτικές και χρηματοδοτήσεις. Η πρωτοβουλία παρουσιάστηκε και αναπτύσσεται από ένα ευρύ δίκτυο οργανώσεων ώστε να ενισχυθεί η λογοδοσία των κυβερνήσεων κατά την κατάρτιση και εφαρμογή των σχεδίων.
Τι προγραμματίζει η Ελλάδα
Στην χώρα μας, τρέχουν οι διαδικασίες για να κατατεθεί εντός Νοεμβρίου προς έγκριση το σχέδιο για το νέο ευρωπαϊκό εργαλείο με συνολικούς πόρους 4,7 δισ. ευρώ. Στόχος είναι να στηριχθούν τα πιο ευάλωτα νοικοκυριά και οι πολύ μικρές επιχειρήσεις απέναντι στις συνέπειες του νέου φόρου άνθρακα (ΣΕΔΕ II) που θα εφαρμοστεί σε κτίρια και οδικές μεταφορές.
Το Ταμείο θα λειτουργήσει την περίοδο 2026 – 2032, με τη συμμετοχή της Ελλάδας να καλύπτει το 25% των πόρων. Υπολογίζεται ότι θα ωφεληθούν 1,5 εκατ. νοικοκυριά με διαθέσιμο εισόδημα έως 25.000 ευρώ και, με τη χρήση κοινωνικών και γεωγραφικών κριτηρίων, έως περίπου 30.000 ευρώ. Έμφαση θα δοθούν σε νοικοκυριά σε πληγείσες, ορεινές, νησιωτικές και παραμεθόριες περιοχές, μονογονεϊκές οικογένειες, τρίτεκνους και πολύτεκνους, ηλικιωμένους, φοιτητές και άτομα με αναπηρία και περίπου 75.000 πολύ μικρές επιχειρήσεις, με την κάλυψη να φτάνει έως και το 100% του κόστους κάθε έργου.
Πιο αναλυτικά, στο πλαίσιο του σχεδίου προβλέπονται εκτεταμένες παρεμβάσεις σε κτίρια:
Ενεργειακή θωράκιση κατοικιών και αντικατάσταση παλιών συσκευών για μείωση του κόστους ενέργειας.
- Δημιουργία κοινωνικών κατοικιών σε ακίνητα του Δημοσίου και των Δήμων, που θα αξιοποιούνται και από δημόσιους λειτουργούς.
- Υλοποίηση του νέου προγράμματος «Ανακαινίζω – Νοικιάζω».
- Ανακαίνιση φοιτητικών εστιών.
- Υποστήριξη ευάλωτων πολιτών μέσα από Κέντρα Κοινότητας και τα Επιμελητήρια.
Παράλληλα, η χρηματοδότηση θα στηρίξει και τον εκσυγχρονισμό των μεταφορών, με έμφαση στις πράσινες λύσεις:
- Νέα ηλεκτρικά λεωφορεία στα μεγάλα αστικά κέντρα.
- Νέοι και αναβαθμισμένοι συρμοί μετρό.
- Υποδομές προσβασιμότητας σε σταθμούς ΟΣΕ και Μέσων Μαζικής Μεταφοράς.
- Κατασκευή ποδηλατόδρομων και πεζοδρομίων.
Ανανέωση στόλου οχημάτων και φορτηγών.
Συγκεκριμένες δράσεις ανά υπουργείο
Πώς κρίνεται το ελληνικό σχέδιο
Όπως αναφέρει το εργαλείο σύγκρισης, το ελληνικό σχέδιο προσεγγίζει το πρόβλημα με τρεις κύριους άξονες:
- τον κτιριακό τομέα,
- τις μεταφορές,
- την άμεση εισοδηματική υποστήριξη.
Στη διαμόρφωσή του φαίνεται σαφής η πρόθεση να κατευθυνθεί η συντριπτική πλειονότητα των πόρων στις ανακαινίσεις και στην αντικατάσταση παλαιών, ενεργοβόρων τμημάτων του κτιριακού αποθέματος, ένα λογικό στοίχημα αν αναλογιστεί κανείς ότι μεγάλο ποσοστό των ελληνικών κτιρίων έχει κατασκευαστεί πριν το 1980.
Στην πράξη, το σχέδιο προβλέπει ότι
- το 60–65% του προϋπολογισμού θα κατευθυνθεί σε κτίρια,
- το 25–30% σε μεταφορές
- το υπόλοιπο 10–15% σε άμεσες εισοδηματικές ενισχύσεις (ενοίκια, λογαριασμοί).
Εντούτοις, το εργαλείο σύγκρισης θέτει σημαντικά ερωτήματα αναφορικά με τον σχεδιασμό. Όπως επισημαίνει: αρκετά κρίσιμα μέτρα δεν έχουν κοστολογηθεί με ακρίβεια όπως το σχήμα κοινωνικού leasing ηλεκτρικών οχημάτων που φιλοδοξεί να βοηθήσει ευάλωτα νοικοκυριά που δεν συνοδεύεται από σαφές κόστος ανά όχημα, ούτε από ακριβή κριτήρια επιλεξιμότητας. Τα κενά αυτά στην κοστολόγηση καθιστούν δύσκολη την εκτίμηση της πρόσβασης στους πραγματικά ευάλωτους και της αποτελεσματικότητας περιορισμού διαρροών πόρων.
Το δεύτερο μεγάλο ζήτημα που θέτει είναι η στόχευση: το ελληνικό σχέδιο διευρύνει ορισμένα εισοδηματικά όρια προκειμένου να περιλάβει πληθυσμιακές ομάδες με κοινωνικά χαρακτηριστικά — π.χ. άτομα με αναπηρία, ηλικιωμένους, φοιτητές, κατοίκους ακριτικών περιοχών. Υπάρχει επίσης πρόβλεψη για τη δημιουργία One Stop Shops (OSS) που θα συγκεντρώνουν πληροφορία και θα διευκολύνουν την πρόσβαση σε επενδύσεις και επιδοτήσεις. Αυτές οι παρεμβάσεις έχουν πραγματικό νόημα, αλλά η έλλειψη προβλέψεων για το ποιος θα τις διαχειρίζεται (δήμοι, κοινωνικοί φορείς ή ενεργειακές κοινότητες) και για την πρόσληψη εκπαιδευμένων επαγγελματιών που θα κάνουν και “κατ’ οίκον” ενημέρωση/έλεγχο, δημιουργεί ρίσκα χαμηλής πρόσβασης για τους πλέον αποκλεισμένους. Ειδικά στις αγροτικές και ημιαστικές περιοχές, όπου το πρόβλημα της μεταφορικής φτώχειας είναι εντονότερο, οι προβλεπόμενες επενδύσεις στις μεταφορές επικεντρώνονται κυρίως σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη, με αποτέλεσμα η περιφέρεια να μένει ουσιαστικά στο περιθώριο.
Ένα τρίτο κρίσιμο σημείο αφορά την ακεραιότητα των επενδύσεων: σε αρκετά σημεία το σχέδιο αφήνει παράθυρα για την αποδοχή τεχνολογιών που δεν είναι πλήρως μηδενικών εκπομπών —όπως πχ «χαμηλών εκπομπών» λεωφορεία, υποστήριξη υβριδικών ή «χαμηλών εκπομπών» ιδιωτικών οχημάτων, ακόμα και επιδοτήσεις για χρήστες βιομάζας σε μερικά σχήματα. Αυτό αντιβαίνει στην κατεύθυνση που θέτει ο ίδιος ο Κανονισμός του SCF, ο οποίος ζητά τα μέτρα να συμμορφώνονται με την αρχή Do No Significant Harm (DNSH), κάτι που απαιτεί τεχνική καθοδήγηση και ξεκάθαρη θεσμική εφαρμογή. Η απουσία ρητής αναφοράς από την ελληνική πλευρά στο πώς κάθε μέτρο θα ελέγχεται για DNSH (όπως προβλέπεται στο πλαίσιο του SCF) είναι σημαντικό κενό και ανοίγει τον δρόμο σε επενδύσεις που εν μέρει μπορεί να αναπαράγουν την εξάρτηση από ορυκτά/μη μηδενικές λύσεις.
Τέλος, όπως παρατηρεί η ανάλυση του Social Climate Plans Tracker ακόμη κι όταν προβλέπονται κοινωνικά στοιχεία —π.χ. η δημιουργία 1.000 κοινωνικών κατοικιών τα μεγέθη εμφανίζονται πολύ μικρά σε σχέση με την κλίμακα του προβλήματος στέγασης και ενεργειακής επισφάλειας στην Ελλάδα. Το ίδιο το εργαλείο παρακολούθησης επισημαίνει ότι χωρίς σαφές χρονοδιάγραμμα, κοστολόγηση και μόνιμους μηχανισμούς παρακολούθησης, η εφαρμογή κινδυνεύει να μείνει ημιτελής ή αποσπασματική.
Πώς «διαβάζεται» το εργαλείο — η λογική των χρωμάτων
Το tracker παρουσιάζει μια χρωματική κλίμακα που λειτουργεί ως γρήγορο σήμα ποιότητας:
- κόκκινο για σοβαρές ελλείψεις (απουσία διαφάνειας, λανθασμένη στόχευση ή ανεπαρκή μέτρα),
- πορτοκαλί για μέτρια απόδοση (κάποια βήματα αλλά σημαντικά κενά), πράσινο για σχέδια με υψηλή ποιότητα και συνεκτικότητα
- γκρι όπου δεν υπάρχουν αρκετά δημόσια διαθέσιμα στοιχεία.
Πώς τρέχουν οι υπόλοιπες χώρες
Προχωρώντας στις συγκρίσεις με τις άλλες χώρες, το Social Climate Plans Tracker, εντοπίζει τρεις γενικές τάσεις:
- μεγάλα κενά διαφάνειας και εμπλοκής της κοινωνίας των πολιτών σε αρκετά κράτη-μέλη,
- τάση για πρόσκαιρες επιδοτήσεις αντί για δομικές μεταρρυθμίσεις σε κάποιες χώρες,
- ανομοιογένεια στην ωριμότητα των μέτρων (κάποιες χώρες σχεδιάζουν πιο στοχευμένες και συνεκτικές παρεμβάσεις, άλλες φιλοξενούν πρακτικές με ρίσκο ενίσχυσης μη βιώσιμων τεχνολογιών).
Σύμφωνα με τη σύγκριση αυτή φαίνεται πώς η πρόοδος είναι άνιση και ότι πολλές χώρες έφτασαν στην υποβολή σχεδίων με σημαντική καθυστέρηση ή με ανεπαρκή διαβούλευση.
Ειδικότερα από τη σύγκριση εντοπίζονται τα εξής:
- στην Πολωνία, μεγάλα μερίδια του προϋπολογισμού κατευθύνονται σε άμεσες επιδοτήσεις χωρίς επαρκή σύνδεση με μεταρρυθμιστικά έργα ενώ αναφέρεται ως ρίσκο ότι σημαντικό ποσοστό θα λειτουργήσει ως προσωρινή ανακούφιση αλλά χωρίς συμβάλει στην απεξάρτηση της χώρας από ορυκτά καύσιμα.
- στη Λετονία, οι προτάσεις δίνουν έμφαση στις ανακαινίσεις και τη δημόσια κινητικότητα και προβλέπουν πλήρεις επιδοτήσεις για ευάλωτα νοικοκυριά, αλλά όπως επισημαίνεται οι διαδικασίες διαβούλευσης ήταν βιαστικές, ανοίγοντας περιθώρια για κακές σχεδιαστικές επιλογές (π.χ. επιδοτήσεις σε βιομάζα).
- στη Βουλγαρία προγραμματίζονται μεγάλες επενδύσεις σε ανακαινίσεις, ενεργειακές κοινότητες και δημόσιες μεταφορές, όμως η όλη διαδικασία συνοδεύτηκε από καθυστερήσεις στη δημοσιοποίηση στοιχείων και χαμηλή συμμετοχή της κοινωνίας των πολιτών — κάτι που περιορίζει τον δημόσιο έλεγχο της στόχευσης.
- στην Εσθονία η έμφαση δίνεται σε πολυκατοικίες και κοινωνική στέγαση, με τεχνική υποστήριξη από ευρωπαϊκούς φορείς, αλλά και εδώ λείπουν παρεμβάσεις για ενεργειακές κοινότητες και σαφής στήριξη των μικροεπιχειρήσεων.
- στην Ιταλία προβλέπονται γενναία κεφάλαια για κτίρια και μεταφορές και καινοτομίες υπηρεσιών υποστήριξης (π.χ. ενεργειακοί μέντορες), αλλά πάλι τα χρονοδιαγράμματα διαβουλεύσεων ήταν συμπιεσμένα και μέρος των κονδυλίων κινδυνεύει να κατευθυνθεί σε λύσεις που δεν εξασφαλίζουν μηδενικές εκπομπές.
Τέλος, για χώρες όπως η Κροατία, η Δανία, αλλά και η Γαλλία υπογραμμίζεται ότι δεν παρουσίασαν επαρκώς ή εγκαίρως τα σχέδιά τους, προκαλώντας σοβαρές επικρίσεις για έλλειψη διαφάνειας.
