Της Σιμώνης Σούρσου και της Αθηνάς Ασκιανάκη *
Σε ολόκληρη την Ευρώπη η συζήτηση για τον ρόλο των δικτύων ηλεκτρισμού όλο και φουντώνει. Από τα blackout στην Ιβηρική και την Κύπρο, μέχρι τις περικοπές ΑΠΕ και την ανάπτυξη καλωδίων όπως το Great Sea Interconnector, το σημείο-κλειδί όμως παραμένει ένα: οι ρυθμιζόμενες χρεώσεις. Η διαχείριση τους από την πολιτεία είναι ο παράγοντας που τελικά κρίνει αν τα δίκτυα θα γίνουν πιο ανθεκτικά ή αν οι καταναλωτές θα πληρώνουν ακριβά την αδράνεια. Και όσο η συζήτηση φουντώνει, τόσο πιο ξεκάθαρο γίνεται ότι οι χρεώσεις αυτές δεν είναι ένα απλό «τέλος», αλλά η ασφάλεια -ή και η αδυναμία- του αυριανού ενεργειακού μας συστήματος.
Οι ρυθμιζόμενες χρεώσεις αποτελούν τον βασικό μηχανισμό που επιτρέπει στους Διαχειριστές να προγραμματίζουν και να χρηματοδοτούν εγκαίρως τις απαραίτητες επενδύσεις σε δίκτυα. Κάθε καθυστέρηση οδηγεί σε ελλείψεις υποδομών και, τελικά, σε μεγαλύτερο κόστος για την κοινωνία. Από την άλλη πλευρά όμως, επειδή επιβαρύνουν άμεσα τους καταναλωτές χρειάζονται τις Ρυθμιστικές Αρχές για να τις ελέγχουν αποτελεσματικά, ενώ αποτελούν τον φόβο πολιτικού κόστους κάθε κυβέρνησης που δεν θέλει να βλέπει τους λογαριασμούς των πολιτών να αυξάνονται.
Blackout, περικοπές ΑΠΕ, και ΝΑ Ευρώπη
Το πρόσφατο blackout στην Ισπανία και την Πορτογαλία απέδειξε ότι η ασφάλεια εφοδιασμού δεν εξαρτάται μόνο από την επάρκεια παραγωγής αλλά, κυρίως, από την ευρωστία του δικτύου. Παρά την ύπαρξη διαθέσιμης ισχύος, η κατάρρευση προήλθε από ανεπαρκείς δυνατότητες μεταφοράς, ένα γεγονός που αναδεικνύει πως οι ρυθμιζόμενες χρεώσεις είναι ουσιαστικά «ασφάλιστρο αξιοπιστίας».
Αντίστοιχα, στη Νοτιοανατολική Ευρώπη το καλοκαίρι του 2024, η αδυναμία των διασυνδέσεων να μεταφέρουν επαρκώς ενέργεια από την Ελλάδα ή την Κεντρική Ευρώπη προς τα Βαλκάνια, τη Ρουμανία και την Ουκρανία, απομόνωσε τοπικές αγορές και προκάλεσε εκτίναξη τιμών σε συνθήκες υψηλής ζήτησης.
Η τρωτότητα των δικτύων και η συσχέτιση τους με το κόστος των ρυθμιζόμενων χρεώσεων αφορά ακόμα και τις περικοπές ΑΠΕ, ένα πρόβλημα που πλέον και στην Ελλάδα αρχίζει να γιγαντώνεται. Οι περικοπές ΑΠΕ δεν είναι απλώς τεχνικό ζήτημα∙ είναι άμεση συνέπεια της καθυστέρησης σε επενδύσεις δικτύου. Και αυτές οι επενδύσεις χρηματοδοτούνται μέσα από τις ρυθμιζόμενες χρεώσεις. Όσο οι χρεώσεις δεν αντικατοπτρίζουν το πραγματικό κόστος και τις ανάγκες του συστήματος, τόσο θα συνεχίζεται η απώλεια φθηνής πράσινης ενέργειας, που τελικά πληρώνεται ακριβά από τους καταναλωτές.
Το ζήτημα του GSI
Ακόμα και η περίπτωση του καλωδίου Ελλάδας-Κύπρου Great Sea Interconnector δείχνει ξεκάθαρα ότι οι ρυθμιζόμενες χρεώσεις είναι και εργαλείο διεθνούς πολιτικής. Το έργο θα τερματίσει μεν την ενεργειακή απομόνωση της Κύπρου και θα ενισχύσει τη διασυνδεσιμότητα της περιοχής, αλλά εγείρει το κρίσιμο ερώτημα του επιμερισμού κόστους. Μέσω των ευρωπαϊκών μηχανισμών Cross-Border-Cost-Allocation, οι χρεώσεις πρέπει να αποτυπώσουν δίκαια το όφελος κάθε χώρας. Η επιβάρυνση όμως των Κύπριων καταναλωτών μέσω των ρυθμιζόμενων χρεώσεων δημιουργεί πρόβλημα εσωτερικής πολιτικής στην Κύπρο.
Τι είναι οι ρυθμιζόμενες χρεώσεις
Αν και στρατηγικής σημασίας, η κατασκευή νέων γραμμών μεταφοράς και διανομής ηλεκτρικής ενέργειας απαιτεί προσεκτικό σχεδιασμό, μακροχρόνιο ορίζοντα και ιδιαίτερα υψηλό προϋπολογισμό. Τα δίκτυα, ωστόσο, αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα φυσικών μονοπωλίων. Από μικροοικονομική σκοπιά, τα φυσικά μονοπώλια χαρακτηρίζονται από υψηλό σταθερό κόστος (λειτουργία, συντήρηση, κατασκευή κ.λπ.) και οικονομίες κλίμακας. Συνεπώς, η είσοδος νέων παικτών χωρίς σημαντική απώλεια της αποδοτικότητας δεν είναι εφικτή, γεγονός που αποτρέπει την είσοδο τους, σε αντίθεση με ό,τι ισχύει σε συνθήκες τέλειου ανταγωνισμού.
Για τον λόγο αυτό, οι χρεώσεις για τις υπηρεσίες δικτύου (μεταφορά ή διανομή) υπάγονται σε καθεστώς ρύθμισης. Σκοπός της ρυθμιστικής παρέμβασης είναι η οικονομική βιωσιμότητα των Διαχειριστών Συστήματος Μεταφοράς και Διανομής Ηλεκτρικής Ενέργειας (ανάκτηση μέρους της κεφαλαιακής βάσης, διατήρηση ανθεκτικών και σύγχρονων ενεργειακών υποδομών, ανάπτυξη νέων κλπ), χωρίς την επιβάρυνση των τελικών καταναλωτών με υπερβολικές ή αδικαιολόγητες χρεώσεις.
Ωστόσο, τα τέλη δικτύου μπορεί να διαφέρουν σημαντικά ανά χώρα, ανάλογα με τη δομή, το μέγεθος και το ενεργειακό τους μείγμα. Η πολυπλοκότητα αυτή καθιστά τις ρυθμιζόμενες χρεώσεις δυσνόητες για τον καταναλωτή και, συχνά, δημιουργεί ανισορροπίες στην ανταγωνιστικότητα των κρατών.
Ένα ευρωπαϊκό πρόβλημα
Η Ευρώπη οραματίζεται την ολοκλήρωση μιας πράσινης, ενιαίας ενεργειακής αγοράς, όμως όσο δεν υπάρχουν κοινές αρχές στη διαχείριση των ρυθμιζόμενων χρεώσεων και στις επενδύσεις υποδομών, οι ανισότητες και στρεβλώσεις στις διασυνοριακές ροές θα παραμένουν. Η Γερμανία, για παράδειγμα, προγραμματίζει επενδύσεις ύψους 650 δισ. ευρώ στα δίκτυα έως το 2045 – ποσό δυσανάλογο σε σχέση με χώρες μικρότερης κλίμακας, όπως η Ελλάδα. Όσο οι πολιτικές της ΕΕ δεν αποκρυσταλλώνονται σε ένα υποχρεωτικό, κοινό ευρωπαϊκό νομοθετικό πλαίσιο, η ευρωπαϊκή ενεργειακή αγορά θα παραμένει κατακερματισμένη.
Σύμφωνα με την Κομισιόν (COM/2023/757) το επενδυτικό κενό για τα δίκτυα ηλεκτρικής ενέργειας στην ΕΕ έως το 2030 υπολογίζεται στα 584 δισ. ευρώ, εκ των οποίων το μεγαλύτερο μέρος αφορά τη συνιστώσα της διανομής ενέργειας. Οι ρυθμιζόμενες χρεώσεις -ως κύριο μέσο ανάκτησης κόστους του εκσυγχρονισμού και της επέκτασης των δικτύων- ενδέχεται λοιπόν να οδηγηθούν σε ιδιαιτέρως υψηλά επίπεδα χωρίς τα κατάλληλα μέτρα.
Τις προηγούμενες δεκαετίες, τα συστήματα ενέργειας ήταν περισσότερο γραμμικά με προβλέψιμη παραγωγή. Αυτό το μοντέλο πλέον θεωρείται ξεπερασμένο. Αντιθέτως, αναδύεται η αναγκαιότητα ενός ολοκληρωμένου ενεργειακού συστήματος που θα επιτρέπει τον κεντρικό συντονισμό, τη συμμετοχή διαφορετικών παιχτών και τομέων, καθώς και τη βελτιστοποίηση σε πραγματικό χρόνο. Ζητήματα που αναδείχθηκαν με τον πλέον έντονο τρόπο στην περίπτωση του blackout της Ιβηρικής χερσονήσου.
Λύσεις υπάρχουν
Έχοντας πλέον στα χέρια μας τα κατάλληλα εργαλεία (ΑΠΕ, αποθήκευση, εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης, κλπ) η συζήτηση στην Ευρώπη μετατοπίζεται πλέον στον τρόπο διαχείρισής τους για τη δημιουργία ευέλικτων συστημάτων, που θα αντανακλούν τα πραγματικά οφέλη του ενεργειακού μετασχηματισμού.
Παράλληλα, ο επανασχεδιασμός των μοντέλων υπολογισμού χρεώσεων δικτύου από τις ρυθμιστικές αρχές με τρόπο που να αντικατοπτρίζει την πραγματική χρήση είναι απαραίτητος για τη δίκαιη κατανομή κόστους. Στο πλαίσιο αυτό, πρέπει να δοθούν κίνητρα για την παροχή ευελιξίας. Τα δυναμικά τιμολόγια, με προσαρμογή των χρεώσεων δικτύου ανάλογα με το πραγματικό κόστος χρήσης και τη συμφόρηση δικτύου, σύμφωνα με τον IRENA μπορούν να μειώσουν τις ανάγκες σε επενδύσεις δικτύων κατά 10 – 15%. Παρόμοια, τα ευέλικτα φορτία μπορούν να αποσυμπιέσουν το σύστημα σε περιόδους αυξημένης ζήτησης.
Δίκτυα και χρεώσεις στην Ελλάδα
Για μια χώρα σαν την Ελλάδα, με έντονο το στοιχείο της νησιωτικότητας, η απομόνωση των περιοχών και το υψηλό ενεργειακό κόστος λόγω των μονάδων diesel πρέπει να αντιμετωπιστεί αφενός μέσω της σύνδεσης τους με την ηπειρωτική χώρα, αφετέρου με τη δημιουργία τοπικών έξυπνων δικτύων. Τα έξυπνα δίκτυα θα αξιοποιούν φυσικούς πόρους σε αφθονία (π.χ. αιολική, κυματική, ηλιακή ενέργεια) συνδυαστικά με συστήματα αποθήκευσης, ενισχύοντας την ενεργειακή ασφάλεια των νησιωτικών περιοχών. Το κόστος των ρυθμιζόμενων χρεώσεων από τα νησιά, μπορεί λοιπόν να μετατοπιστεί από τις μονάδες πετρελαίου στα συστήματα έξυπνων δικτύων.
Στο ίδιο μήκος κύματος, οι διασυνδέσεις σε περιφερειακό και διασυνοριακό επίπεδο θα επιτρέψουν τη μεταφορά πλεονάζουσας ενέργειας από ΑΠΕ σε ζώνες με αυξημένη ζήτηση, ενώ θα μειώσουν την ένταση των περικοπών στην παραγωγή λόγω συμφόρησης. Μακροπρόθεσμα, μπορούν να μειώσουν και το ύψος των εγχώριων επενδύσεων σε δίκτυα, εξισορροπώντας έτσι την επιβάρυνση των ρυθμιζόμενων χρεώσεων. Η δυναμική των εισαγωγών και εξαγωγών φθηνής πράσινης ενέργειας δυνητικά θα σταθεροποιήσει τις τιμές στην χονδρική αγορά, ενισχύοντας τελικά την σταθερότητα των τιμών στη λιανική. Συνδέσεις όπως το GSI (Ελλάδας-Κύπρου-Ισραήλ) και το GREGY (Ελλάδας-Αιγύπτου), υπογραμμίζουν τη χρησιμότητα τέτοιων έργων.
Η επιτυχία της ενεργειακής μετάβασης θα πρέπει να είναι συνυφασμένη με την ενεργειακή δημοκρατία, την αδιάλειπτη πρόσβαση σε καθαρή ενέργεια και τη δίκαιη κατανομή κόστους, με στόχο την αύξηση της κοινωνικής ευημερίας. Οι νέες προκλήσεις είναι σαφές ότι διατρέχουν τα εθνικά σύνορα κι απαιτούν ευθυγράμμιση των στόχων των Ρυθμιστικών Αρχών και ενίσχυση της διακρατικής συνεργασίας των Διαχειριστών. Οι ρυθμιζόμενες χρεώσεις δεν αποτελούν απλώς μια πρόσθετη επιβάρυνση, αλλά είναι ζωτικής σημασίας εργαλείο για την εύρυθμη λειτουργία του Συστήματος. Στο σημερινό μεταβαλλόμενο ενεργειακό τοπίο χρειάζεται περισσότερο από ποτέ κεντρικός συντονισμός και συνεργασία όλων των συμμετεχόντων στην αγορά, συμπεριλαμβανομένων των καταναλωτών.
* H Σιμώνη Σούρσου είναι Υπ. Διδάκτορας στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Πειραιώς και Επιστημονικός Συνεργάτης του Greek Energy Forum.
* H Αθηνά Ασκιανάκη είναι Legal Counsel σε θέματα Gas & Energy Management και Επιστημονικός Συνεργάτης του Greek Energy Forum.
Διαβάστε ακόμη
